athens Archives - Sheetal Uwach

अथेन्स – भाग ४ – लोक आणि लोकशाही

अथेनियन अगोरा (Ancient Agora – Athens)

पाश्चात्य जगाला ज्ञात असणाऱ्या लोकशाहीचे अथेन्स (Athens) हे उगमस्थान मानले जाते. साधारण इ.स.पू. ६ व्या शतकापासून अथेन्स (Athens) राज्यात लोकशाही अस्तीत्त्वात आली आणि नंतर इतर ग्रीक राज्यांध्येही त्याचेच अनुकरण केले गेले असे मानतात. गंमतीचा भाग असा की गुलामगिरी आणि लोकशाही दोघीही प्राचीन अथेन्समध्ये एकत्र नांदत होत्या!! निवडणूकीपासून ते व्यापारावरील सरकारी नियंत्रणापर्यंत आपल्याला आज ज्ञात असणाऱ्या अनेक व्यवस्था अथेन्सी लोकशाहीचा भाग होत्या. पालिका, कार्यालये, समित्या, नोकरशहा, लोकप्रतिनिधी, समर्थक, विरोधक,मतदार आणि मतदान अशा सर्व संस्था अथेन्सवासीयांनी उभ्या केल्या होत्या. सैनिकी प्रशिक्षण पूर्ण केलेल्या प्रौढ अथेन्सवासीयांनाच फक्त मतदानाचा अधिकार होता. मतदानाप्रमाणेच आपली मते मांडणे, सभा घेणे, भाषणे , वादविवाद करणे हा अथेन्सवासीयांचा आवडता कार्यक्रम होता. वादविवादासाठी प्रसिद्ध असलेले सॉक्रेटीस (Socrates), डेमॉस्थेनस (Demosthenes) सारखे तत्वज्ञ याच परंपरेतले. अशा भाषण, वादाविवाद, चर्चा, सभा, परिषदा इ. शहरांच्या मध्यवर्ती भागात होत असत. प्रशासक, नगरपालिका सदस्य, प्रतिष्ठित नागरीक, या सगळ्यांचा राबता असणारे हे ठिकाण म्हणजे अगोरा (Agora) किंवा आजच्या भाषेत शहराचा मध्यवर्ती भाग (मराठीत City Centre, किंवा CBD!). प्राचीन ग्रीकांच्या प्रत्येक शहरात असे ठिकाण असे. बाजारपेठ, सरकारी कार्यालये, सांस्कृतीक कार्यक्रम आणि गप्पांचे अड्डे यांचे एकत्रित संकुल म्हणजे अगोरा (Agora). अथेन्सच्या मधोमध ॲक्रॉप्लिसच्या दिशेने जाणाऱ्या प्राचीन अथेन्स महामार्गाच्या (Panathenaic Highway) दोन्ही बाजूला हे अगोरा (Agora) बांधले गेले होते. ज्याचे अवशेष आजही पहायला मिळतात. काय काय आहे या संकुलात…
निरनिराळ्या काळात बांधलेली नाट्यगृहे, चर्चेसाठीची आवारे, सरकारी कचेऱ्या, दुकाने, कारंजी, बागा, मंदिरे इतकेच काय पण एक टांकसाळ (mint) सुद्धा होती. ग्रीकांच्या व्यवस्था किती प्रगल्भ होत्या हे दर्शवणारी काही विशेष कार्यालये होती. जसे – दुकानांत तोलल्या जाणाऱ्या मालासाठीची प्रमाणीत वजने बाळगणारे पालिकेचे कार्यालय होते. येथे येऊन ग्राहक आपल्याला दिलेला माल योग्य वजनाचा असल्याची खात्री करू शकत असे. नगरपरीषदेच्या सदस्यांना बसण्यासाठी एक कार्यालय होते. त्यात राहण्याचीही सोय होती. नगरपरिषदेचा किमान एकतरी सदस्य येथे आळीपाळीने वास्तव्यास असे. जेणेकरून जनतेचा प्रतिनिधी नागरीकांना कोणत्याही वेळी उपलब्ध होई. याच ठिकाणावरून अथेन्सपासूनची भौगोलिक अंतरे प्रमाणीत केली जात असत. उदा. अथेन्सपासून स्पार्टापर्यंतचे (sparta) अंतर मोजायचे तर त्याचा आरंभबिंदू (zero point) अगोरा (Agora) मानला जाई!! ग्रीकांची लोकशाही किती विचारपूर्वक उभी केलेली होती हे या व्यवस्थेवरून स्पष्ट होते.
पारंपारीक अथेन्स-उत्सवाच्या (Athenian Festivals) दिवशी काढलेली मिरवणूक याच परीसरातील मार्गावरून पार्थेनॉनला जात असे. दोन्ही बाजूला पाणी वाहून जाण्यासाठी बांधलेल्या नलिका, चढण असलेल्या मार्गाला आधार, पिण्याच्या पाण्यासाठी विहिरी असे संपूर्ण नियोजित बांधकाम अगोरात आढळते. शेकडो वर्षे हा भाग त्याचं महत्व टिकवून होता आणि सतत नवनवीन बांधकामं स्वीकारत होता. लहान मुलांच्या खेळणी, स्वयंपाकाची उपकरणे, विक्रीला आलेल्या वस्तू, विनिमयाच्या नाण्यांपासून ते पार कालमापक घटीका आणि मतदान/निवडणूक यंत्रापर्यंत अनेक वस्तू येथे केलेल्या प्रदीर्घ उत्खननात सापडल्या आहेत. वादविवाद, चर्चा, परिषदा, नाटके, जत्रा तसेच दुकाने, शासनयंत्रणेचा आणि विद्वानांचा राबता यामुळे अगोराचे संकुल हे सतत गजबजलेले सांस्कृतिक केंद्रच होते.

प्राचीन अगोराच्या मधोमध – पॅन अथेनियन महामार्ग – अथेन्स उत्सवाची मिरवणूक याच मार्गावरून वर टेकडीवर दिसणाऱ्या पार्थेनॉनला जाई.

काही एकरात पसरलेला अगोराचा उत्थनन केलेला परीसर. उजव्या बाजूला बाजारपेठेची पुनर्बांधणी केलेली इमारत

अगोराच्या मध्यभागात इ.स.पू. १०० मध्ये बांधलेल्या बाजारपेठ आणि फेरफटका मारायच्या जागेचे अवशेष

(थॉलस) Tholos या गोलाकार इमारतीचे अवशेष. नगरसेवक येथेच वास्तव्यास असत

मोहेंजोदारोची आठवण करून देणारी, पाण्याचा निचरा होण्यासाठी रस्त्याच्या कडेने बांधलेली गटारे.

विहीर – पाणी ओढून काढल्याने उमटलेले दोरीच्या खुणाही दिसत आहेत.

इ.स.पू १५ मध्ये रोमन सिनेटर अग्रिपा (Agrippa) ने बांधून दिलेल्या थिएटरच्या बांधकामातील एक स्तंभ (कोरिंथिअन शैली)

अगोराच्या मध्यभागी, बारा ऑलिंपिअन देवतांचे पुतळे स्थापन केलेले मंदिर. इ.स.पू. ५२२

ग्रीक कोरीव कामाच उत्कृष्ट नमुना दाखवणारा ऑलिंपिअन देव. हाच अथेन्सचा भौगोलिक मध्य (Zero Point) मानला जाई

(ग्रीकांचा लोहार, आग आणि तंत्रशाळेचा देव) – (Hephaestus) हेफेस्टसचे देऊळ. अथेन्समधील प्राचीन मंदिरातील सगळ्यात जास्त सुस्थितीत राहिलेले मंदिर. इ.स.पू. ४४९

भिंतींवरील शिल्पे ग्रीक शैलीतील मंदिरांची खास रचना

भिंतींच्याच संगमरवरी दगडातील खास कोरीव कला… **सेन्टॉर (Centaur)** (आपले हॅरी पॉटरवाले!)

मंदिराच्या आतील स्तंभ आणि गर्भगृहाचा भाग

गर्भगृह, हा भाग इ.स. ७ व्या शतकापासून बराच काळ चर्च म्हणून वापरला गेला.

जवळपास १२ स्तरांपर्यंत केलेल्या उत्खननातून अथेन्सच्या अगोराच्या परीसरात अनेक अवशेष, वास्तू आणि वस्तू सापडल्या. साधारण इ.स.पू. ३००० पासून ते इ.स. १५०० पर्यंतच्या अशा अनेक वस्तूंचे एक संग्रहालय अगोराच्याच परिसरात उभे आहे. पर्गमॉन (Pergamon) चा राजा अटोलास (Attalos) याने इ.स.पू. १५० च्या आसपास बांधून दिलेल्या बाजारपेठेच्या जागेची पुनर्बांधणी करून त्यात हे म्युझियम (museum) वसवले आहे. जवळपास १५०० च्या आसपास वस्तुंचा संग्रह येथे आहे त्यातील केवळ प्राचीन अथेन्सच्या मोजक्या खुणा पाहू…

**Kleroterion क्लॅरोटेरिअन – प्राचीन ग्रीक निवडणूक यंत्र.**
ॲरिस्टॉटलच्या Constitution of the Athenians या ग्रंथात वर्णन केलेल्या निवडणूकीच्या यंत्राचे उत्खननात मिळालेले अवशेष. संपूर्ण उभ्या आयताकृती यंत्रात जवळपास ५०० खाचा आणि एक नलिका असून त्याला लाकडी चौकटही असे. एकाच वेळी ५०० इच्छुक सदस्य किंवा नागरीकांमधून न्याय, अर्थ, प्रशासन वगैरे निरनिराळ्या समित्यांचे अधिकारी निष्पक्षपणे निवडण्याचे काम या यंत्रातून केले जाई. बाजूला ठेवलेल्या चकत्यांवर इच्छुक आपले नाव लिहून चकती यंत्रात खोचून ठेवत असे. नंतर फासे किंवा दोन रंगातील गोळे वापरून यंत्रातील चकत्या यादृच्छिकपणे (Randomly) निवडल्या जात असत.

वेळ मोजण्यासाठी वापरले जाणारे प्राचीन घटिकापात्र. इ.स.पू. ५वे शतक वरच्या पात्रातील सगळं पाणी खाल्यच्या पात्रात पडलं की वेळ संपली. चित्रातील पात्रात ६.४ ली पाणी मावते म्हणजे साधारण सहा मिनिटांसाठी वापरत असत. शेवटचा थेंब पडला की वक्त्याची किंवा भाषणाची वेळ संपली…

स्वयंपाकाची प्राचीन साधने (आधुनिक साधने तरी काय वेगळी असतात म्हणा!) इ.स.पू. ६वे शतक

प्राचीन भट्टी (Barbecue ?!) आणि ट्रे. इ.स.पू. ६वे शतक धातूच्या सळ्या आधुनिक आहेत, उपयोग समजण्यासाठी

हे काय आहे हे सांगण्याची गरज नाही, बाजूचे चित्र पुरेसे बोलके आहे… इ.स.पू ६५०

अथेन्समधील अशीच इतर म्युझियम्स अंतिम भागात पाहू……

मागील भाग – संस्कृतीचे स्तंभ – अथेन्स

अथेन्स – भाग ३ – संस्कृतीचे स्तंभ

अथेन्समध्ये (Athens) वावरताना ग्रीसला पाश्चात्यांच्या संस्कृतीचा पाया का म्हणतात, याची सतत प्रचीती येते. धर्म, शिक्षण, कला आणि क्रीडा या संस्कृतीच्या प्रत्येक अंगाची पाश्चात्य घडण ग्रीकांच्या भूमीत झाली हे पटवणारी अनेक प्राचीन स्मारकं अथेन्समध्येच पहायला मिळतात. प्राचीन मंदिरं, उत्कृष्ट वाचनालयं, प्लेटोच्या – ॲरिस्टॉटलच्या शाळा, स्टेडियम आणि नाट्यगृहं याचा आढावा घेता घेता दिवसच्या दिवस जातात. त्यातलीच काही खास ठिकाणं..

पोसायडनचे देऊळ – केप सुन्यो (Temple of Poseidon, Cape Sounion)
अथेन्सवासीयांनी बांधलेले एक नितांत सुंदर मंदिर म्हणजे पोसायडनचे केप सुन्यो येथील मंदिर. पोसायडन (Poseidon) हा ग्रीकांचा समुद्र, वादळ, भूकंप आणि घोड्यांचा देव. आपल्या शंकरासारखं याच्याही हातात त्रिशुळ असतं. अथेन्सच्या ईशान्येला साधाराण ७० किमी अंतरावर समुद्रकिनाऱ्यावरील एका टेकाडावर हे मंदिर उभे आहे. पर्शियन आक्रमकांनी इ.स.पू. ४८० मध्ये उध्वस्त केलेल्या प्राचीन (इ.स.पू ४८० त प्राचीन!!) मंदिराच्या जागेवरच इ.स.पू ४४० मध्ये अथेन्सवासीयांनी नवीन मंदिर बांधले. तेही पर्शियनांचा पराभव करूनच! आपल्या विजयाची खूण म्हणून शत्रुची लुटलेली एक नौकाही तिथेच समुद्रात उभी केली.
२० फुट उंच आणि पायाशी ३ फुट रुंद अशा जवळपास ४० (अर्थात संगमरवरी) डोरीक स्तंभांवर उभे असलेले आणि पोसायडनची भव्य मूर्ती मिरवणारे हे मंदिर समुद्राच्या पार्श्वभूमीवर अतिशय खुलुन दिसते. आशियातून ग्रीसच्या आसपास समुद्रातून प्रवास करणाऱ्यांच्या नजरेस हे मंदिर पडल्याचे उल्लेख आहेत.
या मंदिराच्या सौंदर्याचा मोह इतका मोठा आहे की लॉर्ड बायरन (Lord Byron) सारख्या थोर कवीने येथील वास्तव्यात या मंदिराच्या अवशेषातील एका स्तंभावर चक्क आपलं नाव कोरलंय!! ही जागा प्राचीन इतिहासाचा ठेवा आहे हे माहिती असूनही!!! (असले उद्योग करणारे फक्त भारतातच असतात असे नाही हो, या क्षेत्रातही इंग्लंडनेच बाजी मारली आहे!!)

केप सुन्योच्या पार्श्वभूमीवर मंदिराचा देखावा.

खुणेच्या लाल रेषेचा भाग झूम केल्यास उचापती बायरनचे नाव दिसेल!!!

झ्यूसचं देऊळ (Temple of Olympian Zeus)
काहीएक हेतू मनात ठेऊन एखादा उपक्रम उभा करावा आणि तो चांगला हेतू बाजूला राहून भलत्याच कारणासाठी त्या उपक्रमाला प्रसिद्धी मिळाली तर कसे वाटेल? उदाहरणार्थ, आपली बिर्ला मंदिरंच घ्या, चांगल्या हेतूने बांधलेली देवाची देवळं. पण लोकांनी त्याला आतल्या देवाच्या नावाऐवजी बांधणाऱ्या बिर्लांचं नाव दिलं. पर्यटकांना काय सांगणार बिर्ला मंदिर म्हणजे काय?! आता कोणाची मूर्ती असायला हवी?.. दुर्दैव त्या बिर्लांचं आणि देवाचंही!
असंच, म्हणजे खरंतर स्थापत्य कलेचा उत्कृष्ट नमुना म्हणून उभं करण्यात आलेलं पण रखडलेल्या बांधकामासाठी जास्त प्रसिद्ध झालेले दुर्दैवी मंदिर म्हणजे झ्यूसचे मंदिर. गंमतीचा भाग म्हणजे झ्यूस (Zeus) हा ग्रीकांचा सगळ्यात मोठा देव, त्याच्याच मंदिराची अशी अवस्था व्हावी हे ही नवलच.
इ.स.पू ६ व्या शतकात अथेनीयन आक्रमकांनी या मंदिराच्या बांधकामाला सुरुवात केली, तेव्हा अथेन्सच्या मधोमध उभे असणारे हे मंदिर त्याकाळचे सगळ्यात भव्य मंदिर असणार होते. पण मंदिराचे बांधकाम रखडत राहिले आणि पूर्ण कधी झाले तर फक्त ६३८ वर्षांनी!! इ.स. २ ऱ्या शतकात रोमन काळात सम्राट हेड्रियनने हे काम पूर्ण करवले. जवळपास १०४ स्तंभांवार उभे असलेले हे मंदिर तेव्हाही त्याकाळातले सगळ्यात मोठेच होते. पार्थेनॉनच्या (Parthenon) जवळपास दुप्पट.. (वाचा – पार्थेनॉन). पण बांधून झाल्यावरही या मंदिराचे दुर्दैव संपले नाही. काही वर्षातच अथेन्सवरच्या आक्रमणात टोळ्यांनी मंदिराची लूट आणि नासधूस केली. त्यानंतर एखाद्या पडक्या वाड्याप्रमाणे हे मंदिर ओस पडलं. मंदिराचे कोरीव पाषाण लोकांनी इतर बांधकामासाठी वापरले. रोमच्या ज्युपीटरच्या मंदिरासाठी वापरलेले काही दगड येथूनच नेले गेले. १४ व्या शतकापर्यंत मंदिराचे केवळ २१ स्तंभ शिल्लक राहिले होते. नंतर ऑटोमन तुर्कांनी (Ottomon) त्यातले काही स्तंभ स्फोटके वापरून पाडले आणि मशिदींच्या बांधकामात वापरले. आज दिसतात ते एकूण १६ स्तंभ ज्यातला एक स्तंभ १८५२ सालच्या वादळात कोसळला. तो पडलेल्या स्थितीतच जतन करून ठेवण्यात आला आहे. याही अवस्थेत मंदिराचे आवार आणि स्तंभ पाहून त्याच्या भव्यतेची कल्पना येते.

१०४ स्तंभापैकी आज उभ्या असलेले १५ स्तंभही मंदिराच्या भव्य आकाराची कल्पना करून द्यायला पुरेसे आहेत.

वादळात कोसळलेला १६ वा स्तंभ. यातही संगमरवारच्या कोरीव दगडांची रास किती कौशल्याने रचली जात असे हे कळून येते.

मंदिराच्या दर्शनी भागातील आणि गर्भगृहातील स्तंभ

पॅन-अथेनिक स्टेडियम (Panathenaic Stadium) – (आधुनिक ऑलिंपिकचे जन्मस्थान)
इ.स.पू. ३३० मध्ये लायकर्गसने (Lycurgus) हे स्टेडियम अथेन्सवासीयांसाठी बांधले ऑलिंपिया किंवा डेल्फीप्रमाणे येथेही निरनिराळ्या खेळांच्या स्पर्धा होत असत. इ.स. ११४ मध्ये हिरोडस ॲट्टीकस (Herodes Atticus) याने त्याची संपूर्ण संगमरवरात पुनर्बांधणी केली. त्या काळात (आणि आजही) ५०,००० लोक मावतील इतकी या स्टेडियमची क्षमता आहे. जे झ्यूसच्या देवळाच्याही नशीबात नव्हतं ते या स्टेडियमच्या नशीबात होतं. ख्रिश्चन धर्माचा वाढत्या प्रभावाच्या काळात ओस पडलेलं हे स्टेडियम पुन्हा समोर आलं ते थेट १८६९ च्या उत्खननानंतर… त्या काळात ऑलिंपिक चे आधुनिक पुनरुज्जीवन करण्याचे घाटत होते. ६ एप्रिल १८९६ रोजी याच स्टेडियमवर आधुनिक ऑलिंपिकचे (Modern Olympic) उद्घाटन झाले. स्टेडियमला पुन्हा आपल्या गतकाळाचं वैभव प्राप्त झालं. ऑलिंपिकची परंपरा, जी आज इतकी मोठी चळवळ बनलीय त्याची सुरुवात याच स्टेडियमवर झाली. आजही ज्या देशात ऑलिंपिक होणार आहे त्या देशाच्या प्रतिनिधींकडे ऑलिंपिक ज्योत हस्तांतरण करण्याचा सोहळा याच स्टेडियमवर होतो.

आजही वापरात असणाऱ्या २००० वर्ष जुन्या स्टेडियमचा विहंगम देखावा

स्टेडियमच्या ट्रॅकजवळ उभे केलेले Herm – दोन्ही बाजूला चेहरा कोरलेले शिल्प, हे उत्खननात सापडले.

खेळाडूंनी प्रवेश करण्याचा बोगदा, हा व्हीआयपी आसनांच्या बरोबर समोरच्या बाजूस आहे.

या पात्रातून घेतलेली ज्योत समारंभपूर्वक ऑलिंपिक भरवणाऱ्या देशाला दिली जाते.

ॲरीस्टॉटलची शाळा ( Lyceum of Aristotle)
अथेन्ससारख्या अतिप्राचीन नगरांची एक अडचण असते. आजच्या नागरीकांनी वसाहतीसाठी जिथे कुठे खोदकाम करायला सुरुवात करावी तिथे त्यांच्याच थोर पूर्वजांच्या खुणा सापडायला लागतात. साध्या बस स्टॉपपासून ते सरकारी इमारतींपर्यंत सगळ्याच बांधकामांच्या जागी काही ना काही सापडलंय आणि आजही सापडतंय. मग नव्या बांधकामाची पुनर्रचना करायची आणि जुनं अभिमानाने जतन करायचं ही ग्रीकांची पद्धत. अख्खं अथेन्स नगर असं प्राचीन अवशेषांच्या खुणा आंगाखांद्यावरच नाही तर पायाखालीही बाळगून जगतं!
त्यातलंच एक उदाहरण म्हणजे ॲरीस्टॉटलची शाळा ( Lyceum of Aristotle). अथेन्सच्या मॉडर्न आर्ट म्युझियमसाठी (Modern Art Museum) पाया खोदताना तेथे अवशेष सापडायला लागले ते ॲरीस्टॉटलच्या शाळेचे आहेत लक्षात आलं. खरंतर या जागी कोणतेही बांधकामाचे अवशेष आता उरलेले नाहीत पण प्राचीन संदर्भावरून आणि जागेच्या अभ्यासावरुन जिमखाना आणि ॲरिस्टॉटलची शाळा येथे होती याची खात्री पटली आणि मग उत्खनन करून ॲरिस्टॉटलच्या शाळेची जागा जतन केली गेली. म्युझियम अर्थातच थोड्या दुरवर बांधलं. ही घटना आहे १९९६ सालची.
अलेक्झांडर आशियात युद्ध करत असताना ॲरिस्टॉटल (Aristotle) येथे शिकवत होता. फेरफटका मारत विद्यार्थ्यांच्या घोळक्याला शिकवण्याची ॲरिस्टॉटलची पद्धत येथलीच. असे म्हणतात की अलेक्झांडर स्वारीसाठी ज्या ज्या भागात जात असे त्या त्या भागातील वनस्पती आणि प्राण्यांचे नमुने आपल्या या गुरुंच्या अभ्यासासाठी पाठवत असे. त्याचे एक संग्रहालय पण या शाळेत बांधले होते. सुसज्ज अशी तालीम आणि जिमखानाही (Gym) येथे होता. आज येथे केवळ जमीनीचा तुकडाच दिसतो पण याच भूमीवर विख्यात ॲरिस्टॉटल (Aristotle) शिकवत असल्याने त्याचे महत्व (माझ्यासाठी तरी) एखाद्या तीर्थक्षेत्रापेक्षा कमी नाही.
(जाता हे ही सांगायला हरकत नाही, की अथेन्स राज्याचा नागरीक नसल्याने ॲरिस्टॉटलला अथेन्समध्ये जागा विकत घ्यायला परवानगी नव्हती!! अलेक्झांडर मरण पावल्यानंतर मॅसेडोनीयन्स (Macedonians) बरोबर ॲरिस्टॉटलाही अथेन्स सोडावे लागले.)

ॲरिस्टॉटलच्या वास्तव्याने पावन झालेली भूमी

प्लेटोची अकॅडमी (Platonic Academy)
प्लेटोची जगप्रसिद्ध अकॅडमी जेथे होती ती जागाच आता केवळ उरली आहे. त्यावर छोटेखानी दृक् श्राव्य म्युझियम आणि प्लेटोचा पुतळा इतकेच काय ते उभे आहे. दुर्दैवाने अथेन्समध्ये या ठिकाणाची माहिती खुप कमी लोकांना आहे. टॅक्सीवाल्यालाही गूगल मॅप्स वापरून तिकडे न्यावे लागले.

हेड्रियनचे वाचनालय (Hadrian’s Library)
सम्राट हेड्रियनने (Hadrian) रोमन फोरमच्या धर्तीवर बांधलेली एक अप्रतिम इमारत. काळ इ.स. १३२. भव्य पण शांत आणि धीरगंभीर अशी ही जागा. वाचनालय, पपायरस (Papyrus) म्हणजे जुन्या कागदाच्या पुस्तकांची दालने, चर्चेसाठीची छोटी सभागृहे आणि एक सुंदर तरण तलाव (मराठीत स्विमिंग पूल!). आजकालच्या लायब्ररी आणि अभ्यासिकांच्या एकत्रित रचनेला मिळती जुळती अशी ही रचना ग्रीकांच्या अभ्यासू वृत्तीची झलक दाखवते. नंतर अर्थातच इमारतीची पडझड झाली, काही भागात चर्च बांधली गेली. आज केवळ प्रवेशद्वाराचा भाग आणि आतल्या काही बांधकामाचे अवशेष शिल्लक आहेत. त्यातूनही या जुन्या अभ्यासवास्तूच्या थोरवीचा अंदाज येतो.

लायब्ररीचा आराखडा डावीकडे… इमारतीच्या आकाराची कल्पना बाहेरील खांबांची उंची पाहून येते.

जमिनीवर संगमरवराचे तुकडे वापरून केलेले सुंदर नक्षीकाम (Mosaic)

ज्ञान, कला आणि क्रीडा… प्राचीन ग्रीकांची संस्कृती सर्वार्थाने समृद्ध होती. आजच्याही ग्रीसला आपल्या दैदिप्यमान परंपरेचा अभिमान तर आहेच तसेच या संस्कृतीच्या खुणा जतन करुन ठेवण्यात आणि अभ्यासण्यातही तितकाच रस आहे. डॉ. अल्किस राफ्टीस (Alkis Raftis)¹ हा असाच एक अवलिया. इन्व्हेस्टमेंट बॅंकिंगमधील उच्च पगाराची नोकरी सोडून उर्वरीत आयुष्य ग्रीक नृत्यकलेला समर्पित करणारा संशोधक. त्याच्या अकस्मात भेटीमुळे, अथेन्समध्ये केवळ नृत्यकलेसाठी कार्य करणारी कंपनी आणि त्यांचे याच कार्यासाठी वाहिलेले थिएटर पाहण्याचा योग आला. डोरा स्ट्राटेऊ ग्रीक डान्स थिएटर (Dora Stratou Greek Dance Theatre) ही संस्था ॲक्रॉप्लिसच्या (Acropolis) परिसरातच ग्रीक अर्वाचीन लोकनृत्ये जतन करण्याचे आणि प्रसार करण्याचे कार्य करते. (हो… जुन्या लोककलांना तुच्छ/त्याज्य मानण्याची पद्धत अजून ग्रीक लोकात आलेले नाहीत!!) अनेक स्थानिक आणि जगभर पसरलेले ग्रीक तसेच इतरही लोक येथे येऊन, राहून पारंपारीक ग्रीक नृत्ये शिकतात. अशा विद्यार्थ्यांचे एक वर्कशॉप नुकतेच संपले होते. डॉ. राफ्टीस यांच्या हस्ते या सर्व विद्यार्थ्यांना प्रशस्तीपत्रे देण्याचा आणि अर्थातच नृत्याचा कार्यक्रम पहायचा योग डॉ. राफ्टीस यांच्याच निमंत्रणामुळे आला. विविध नृत्यप्रकार, बहुरंगी पोषाख आणि बहुढंगी वाद्यवृंद आणि त्यावर थिरकणारा नवीन पण उत्साही नर्तकांचा संच. जवळपास प्रत्येकजण वेगवेगळ्या देशातून केवळ आपली पारंपारीक नृत्ये शिकण्यासाठी आणि जतन करण्यासाठी आला होता. नृत्याबरोबरच त्यांच्या या भावनेलाही दाद द्यावीशी वाटली…..

कार्यक्रमाची सुरुवात…. वादक आणि गायक प्रवेश करताना. पार्श्वभूमीवर घनदाट झाडी..

वाद्यमेळ आणि कर्णमधूर लोकसंगीत

समूहनृत्य

मुख्य नर्तकाचा असाच एक मनोहर नृत्याविष्कार

लाकडी चमचे वाजवत केलेले नृत्य

एक युगल समूहनृत्य

कार्यक्रम संपल्यावरची आपलेपणाची छोटेखानी मैफल… वेश बदलून कलाकारही यात सामील होतात…..

भव्य नाट्यगृहे, उत्कृष्ट वाचनालये, सुसज्ज क्रीडांगणे, विद्यापीठांची मालिका, उत्तुंग देवस्थाने आणि त्यांच्याही आश्रयाने होणारा नाट्य, नृत्य आणि खेळांचा आविष्कार… संस्कृतीचे स्तंभ असणारी ही संकुले. ग्रीकांच्या अष्टपैलुत्वाची झलक या वेगवेगळ्या संकुलांमधून येते. एकट्या अथेन्समध्ये (Athens) अशा अनेक वास्तूंची रचना हजारो वर्षांच्या काळात होत राहिली. यावरूनच विविध अंगानी आयुष्याचा आनंद घेण्याची ग्रीकांची चतुरस्त्र वृत्ती प्रकट होत राहते. ज्या उमेदीने ग्रीकांनी हे सगळे जतन करून ठेवले आहे त्याला खरोखर तोड नाही. उत्खननात सापडलेला खापराचा तुकडा असो की मोठ्या इमारतीचे अवशेष, त्याची संगतवार जपणूक ग्रीकांनी केलीय ती त्याच जागी किंवा अथेन्सभर पसरलेल्या म्युझियम्समध्ये. अशाच काही संग्रहालयांची आणि वास्तूंची सफर पुढील भागात…

तळटीप-
1. Dr. Alkis Raftis – https://www.instagram.com/alkis.raftis/, #alkisraftis

मागील भाग – गुढरम्य डेल्फी पुढील भाग – लोक आणि लोकशाही – अथेन्स

अथेन्स – भाग २ – गुढरम्य डेल्फी

डेल्फी (Delphi)…….

जग जिंकण्याची महत्वाकांक्षा बाळगणारा ग्रीसचा नवा तरुण सत्ताधीश अलेक्झांडर (Alexander the Great) डेल्फीच्या (Delphi) देवळाच्या दारात उभा होता. डेल्फीच्या महान पुजारीणीने (ओरॅकल) (Oracle) आपले भविष्य वर्तवावे या इच्छेने. जग जिंकण्यासाठी अपोलोच्या (Apollo) देवळाचा कौल त्याला आवश्यक वाटत होता. ओरॅकलच्या केवळ एका शब्दावर त्याचा आणि त्याच्या सैन्याचा जोम कैकपटीने वाढला असता!! आजवर कित्येक महान सम्राटांनी या देवळाच्या पायरीवर आपली डोकी टेकवली होती. डेल्फीच्या शब्दाचं महत्व आणि सामर्थ्य साऱ्या जगानं अनुभवलं होतं. अलेक्झांडरला याची जाणीव होती म्हणून तर तो या देवळाच्या चौथऱ्यावर तिष्ठत होता.
“नाही……!!ओरॅकल (Oracle) आज होणार नाही………….!!!!” आतून निरोप आला…
वर्षातून केवळ काही दिवसच भविष्यवाणी वर्तवण्याची परंपरा होती ओरॅकलची. त्यातही देवाचा कौल घेणं न घेणं, भविष्य वर्तवणं न वर्तवणं हा पुजारीणींच्या लहरीचा भाग होता. दारात कोण उभा आहे याची फिकीर करण्याची त्यांची पद्धत नव्हती. गेली ५०० वर्ष लायकर्गससारख्या (Lycurgus) थोर राजापासून ते अगदी अलेक्झांडरच्या वडलांपर्यंत सगळ्यांनी याच लहरी स्वभावापुढे मान तुकवून भविष्यं ऐकली होती.
नाही……….??
असं काही ऐकायची अलेक्झांडरलाही सवय नव्हती… त्याच्या तळपायाची आग मस्तकात गेली. ओरॅकलइतकाच तोही लहरी आणि माथेफिरू होता. जग जिंकायचं तर सत्ता गाजवण्याची उर्मी किती प्रबळ असावी लागते हे त्याने दाखवूनच दिलं. केसाला धरून पुजारीणीला फरफटत मंदिराच्या आवारात त्याने आणलं आणि बळजबरीने भविष्य तिच्या तोंडून बाहेर पडलं……

“ἀνίκητος εἶ ὦ παῖ. (बाळा तू अजिंक्य आहेस)”

ओरॅकलने बळजबरीने वर्तवलेलं भविष्यही खरं ठरलं आणि अलेक्झांडर, ‘द ग्रेट’ झाला.
अशा खिळवून ठेवणाऱ्या अनेक कथा दंतकथांचं डेल्फी (Delphi)…….. भविष्याचा वेध घेणारं. गुढ, दुर्बोध, लहरी आणि तरीही आकर्षक…… ग्रीकांच्या अपोलोचं देवस्थान! अपोलो (Apollo) हा ग्रीकांचा कला, ज्ञान, सूर्यप्रकाश, भविष्यकथन, पशुपक्ष्यांचे कळप आणि थवे यांचा देव.
अथेन्सपासून साधारण २०० कि.मी. अंतरावर असणाऱ्या पार्नासस ( Mount Parnassus) डोंगरांवर डेल्फीचे प्रसिद्ध मंदिर आहे. या परिसराबद्दल ग्रीक पुराणांत अनेक गोष्टी आहेत. देवांचा राजा झ्यूसने पृथ्वीचा मध्यभाग शोधण्यासाठी दोन गरुड सोडले. पृथ्वीच्या दोन टोकांकडून एकाच वेळी एकाच वेगाने जाणारे हे गरुड ज्या ठिकाणी एकमेकांला भेटतील तो पृथ्वीचा मध्य किंवा नाभी असे त्याने ठरवले. ते गरुड डेल्फीच्या डोंगरावर समोरासमोर आले. म्हणूनच हा भाग संपुर्ण जगाचा मध्यभाग (नाभी) आहे असे म्हटले गेले. अशी एक कथा आहे. या भागाच्या संरक्षणासाठी असलेल्या सापावरून (Python) या भागाला पायथो (Pytho) असे नाव पडले आणि म्हणून डेल्फीच्या प्रसिद्ध पुजारीणीला पिथिया (Pythia) म्हणतात. अशीही एक कथा आहे.
इ.स.पू ८ व्या शतकापासून डेल्फी (Deplhi) आणि ओरॅकलच्या (Oracle) अस्तीत्वाबद्दल उल्लेख सापडतात. म्हणजे अलेक्झांडरच्याही आधी जवळपास ५०० वर्ष….!! आणि तेव्हापासून अनेक थोर ग्रीक, रोमन,इतर सम्राट, राज्यकर्ते आणि प्रशासक डेल्फीला आपले भविष्य जाणून घेण्यासाठी आले. यात प्राचीन स्पार्टाच्या लायकर्ग (Lycurgus) पासून ते पार रोमच्या निरोपर्यंत (फिडलवाला!) बऱ्यावाईट अनेक सम्राटांचा समावेश होतो. साहित्यिकांनाही डेल्फीचं आकर्षण होतंच. असिक्लिस (Aeschylus), ॲरिस्टॉटलपासून (Aristotle) ते पार शेक्सपिअरपर्यंत (Shakeshpeare) अनेकांनी आपल्या ग्रंथात, नाटकात डेल्फीचा उल्लेख केलाय. थेमिस्टोक्लेआ (Themistoclea) ही पुजारीण तर आपल्या प्रमेयवाल्या पायथॅगोरसची (Pythagoras) गुरु होती असे म्हणतात. सॉक्रेटिस (Socrates) हा जगातला सगळ्यात बुद्धीमान/शहाणा व्यक्ती असल्याची आकाशवाणीही अशाच एका पुजारीणीने केली होती. प्राचीन जगतात इतकी प्रसिद्ध असणारी दुसरी जागा क्वचितच आढळते.
डेल्फीला येऊन ओरॅकल ऐकणे हा एक पारंपारीक सोहळाच होता. जातकांची क्रमवारी लावणे, त्यांना प्रश्न नीट तयार करून देणे, त्यांना शुचिर्भूत करणे, ओरॅकलसमोर वागायचे तसेच नजराणा अर्पण करण्याचे शिष्टाचार शिकवणे, ओरॅकलच्या काव्यात्म भविष्याचा अर्थ लावणे ही सर्व कामे करणारी व्यवस्थाच अस्तीत्त्वात होती. भेटी आणि नजरण्यांच्या राशीच्या राशी डेल्फीत येऊन पडायच्या. अथेनियन्स, स्पार्टन्स, आर्केडियन्स, मॅसेडोनियन्स – प्रत्येक ग्रीक राज्यांमध्ये डेल्फीवर आपली छाप पाडण्याची स्पर्धाच असायची. भव्य पुतळे, सभागृहं, स्तंभ अशा अनेक डोळे दिपवणाऱ्या भेटींचा वर्षाव डेल्फीवर व्हायचा. युद्धातले विजय, नवीन राज्यारोहण, डेल्फीतील खेळांच्या स्पर्धा, अपोलोचा उत्सव अशा प्रत्येक प्रसंगाची आठवण म्हणून देवस्थानाला भेटी दिल्या जात असत. एका राज्याने मोठी भेट दिली की दुसऱ्याने त्यापेक्षा काहीतरी आगळेवेगळे करायचा प्रयत्न केलाच म्हणून समजा. डेल्फीचा डोंगर चढताना प्रत्येक वळणावर असलेले खजिन्यांची (treasury) बांधकामं देवस्थान किती संपन्न होते हे दर्शवते. इतकं करूनही आपलं भविष्य ऐकण्याची संधी मिळण्याची खात्री नाही ती नाहीच!!!
प्रत्यक्ष भविष्यकथनाच्या दिवशी व्रतस्थ पिथिया देवळातल्या एका विशिष्ट गाभाऱ्यात एका तिपईवर बसून काव्यात्म वाणीत भविष्य सांगत असे. असं म्हणतात की या गाभाऱ्यात एक विवर होते ज्यातील वाफ किंवा धुरामुळे ओरॅकल संमोहीत होत असे आणि तिच्याकरवी देव अपोलो स्वतः भविष्य वर्तवत असे. त्या काव्याचा अर्थ लावण्याचे काम तिच्या इतर सहकाऱ्यांकडे असे.
मंदिराच्या दर्शनी भागात ही वाक्यं कोरलेली होती……
γνῶθι σεαυτόν – Know Thyself – स्वतःला ओळखा
Μηδὲν ἄγαν – Nothing in Excess – (गरजेपेक्षा) जास्त नाही.
डेल्फी (Delphi) मोठं का होतं याची खूण ही वाक्यं पटवून देतात. महत्वाकांक्षेपायी डेल्फीच्या पायरीवर येणाऱ्या प्रत्येक लहानथोर व्यक्तीला त्याच्या क्षणिक अस्तीत्वाची जाणीव करुन देणारी वाक्यं………..
डेल्फी केवळ गुढ भविष्य सांगणारी जादूची गुहा नव्हती तर ज्ञानाचा प्रकाश देणारी अपोलोची शाळा होती. डेल्फीच्या पुजारीणी जितक्या लहरी तितक्याच बुद्धीमान आणि द्रष्ट्या होत्या. निर्भिडपणे सत्य सांगणाऱ्या होत्या. स्वतःच्या आईला ठार मारणाऱ्या रोमन सम्राट नीरोला ‘तुझं येणं मंदिराला लांच्छनास्पद आहे, चालता हो’ असं स्पष्टपणे सांगण्याची धमक त्यांच्या अंगी होती. निरोने त्याच पुजारीणीला जिवंत जाळण्याची शिक्षा दिली. याची पुरेपुर जाणीव असूनही मंदिराच्या लौकीकाला बाधा येईल असं वर्तन त्यांनी केलं नाही.

डोंगरमाथ्यावर वसलेले हेच ते अपोलोचे मंदीर आणि जगाचा मध्यभाग (नाभी)

पायथ्याशी असणाऱ्या याच खोल्यांमध्ये (Chambers) जातकांची वर्गवारी, प्राथमिक शिक्षण आणि प्रश्न लिहून देणाऱ्या पाट्या (Tablet!!) इ. कार्ये होत. व्हीआयपी भक्तांची रांग निराळी असे!!!!

मुख्य देवळाकडे जाणारी चढण, याच्या प्रत्येक वळणावर एक किंवा अधिक खजिने (Treasury) बांधलेले असत. बांधणाऱ्या राज्याच्या किंवा राजाच्या नावाने हे खजिने ओळखले जात.

भविष्याचा प्राचीन मार्ग चढताना आधुनिक भाविक. वळणावर खजिन्याचे बांधकाम दिसतंय

ही अथेन्सवासीयांच्या खजिन्याची इमारत (Treasury of Athenians)

असे अनेक शिलालेख वाटेत उभे असत. डेल्फीची वारी केलेल्यांची, तत्कालीन व्यवस्थेची माहीती यातून मिळते. काही शिलालेखात गुलामांंना स्वातंत्र्य दिल्याचेही उल्लेख आहेत, अगदी गुलामांच्या आणि मालकांच्या नावासकट

सर्पस्तंभ – २७ फूट उंचीचा, ३ सापांच्या वेटोळ्याचा विजयस्तंभ. प्लॅटीया (Plataea) येथल्या पर्शियन युद्धातील विजयाची खूण. या स्तंभावर युद्धात मदत केलेल्या गावांची नावे कोरली आहेत. मूळ स्तंभ रोमन सम्राट कॉन्स्टंटाईनने उखडून नेला जो आताच्या इस्तंबूलमध्ये आहे. स्तंभाच्या टोकावर ३ सापांनी उचलून धरलेले त्रिकोणी पात्र होते. पिथिया बसायला वापरत असे त्या प्रकारचे

अपोलोच्या मंदिराचा दर्शनी भाग!! यात्रेचा अंतिम टप्पा….

भवितव्याचं गुढ उकलण्याचं प्रवेशद्वार….. यावरूनच मुख्य मंदिरात प्रवेश केला जाई… अनेक थोर सम्राट, विद्वान आणि प्रशासकांना खुणावणारी वाट.

मुख्य मंदिराचे स्तंभ. याच परीसरात डेल्फीची प्रसिद्ध वाक्यं कोरलेली होती..

गर्भगृहाच्या बाजूने प्रवेशद्वाराचे दृष्य….

देवस्थान म्हटलं की उत्सव आलाच…. नाट्य, नृत्य आणि खेळही आलेच…. डेल्फीचं थिएटर

पाच हजार प्रेक्षकांना सामावून घेणारं थिएटर, येथे बसल्यावर पुढील मंदिराचं आणि डोंगराचंही दर्शन होतं.

डेल्फीच्या थिएटरपासून दिसणारा संपूर्ण मंदिराचा विहंगम देखावा…

डेल्फीतल्या उत्खननात सापडलेले पृथ्वीच्या मध्यभागाचे – नाभीचे संगमरवरी शिल्प. काळ अज्ञात

असं मानतात की नाभीचं शिल्प या अप्सरांच्या डोक्यावर उभं असावं काळ इ.स.पु. ३७३

उत्खननात मिळालेले अपोलो आणि अर्टेमिस (चंद्र, शिकार इ. ची ग्रीक देवता) यांच्या पुतळ्यांचे अलंकृत अवशेष

सहा फूट उंचीचा, रथांची शर्यत जिंकलेल्या सारथ्याचा ब्रॉन्झचा पुतळा. इ.स.पू. ४७५ डेल्फीतल्या उत्खननाच्या पहिल्या काही प्रयत्नातले यश… त्याच्या डोळ्याचा, दातांचा आणि शिरपेचाचा भाग चांदीचा आहे. त्याचा रथ आणि घोडे मिळाले नाहीत पण लगाम आणि त्याची पकड कलेचा अप्रतिम नमुना आहेत.

स्फिंक्स – हो, आपली इजिप्तवालीच …. पण स्त्रीचं मुख, पक्षाचे उभे पंख आणि सिंहाचे धड…. डेल्फीच्या देवळाच्या जवळ उभ्या केलेल्या १० मीटर उंच स्तंभावर हे २.२ मीटर उंचीचं शिल्प उभं होतं. इ.स.पू ५६० … पायाखाली स्तंभाचा अवशिष्ट भाग….

डेल्फीच्या देवस्थानाचा संपूर्ण आराखडा (दोन भागात मिळून) . पायथा आणि मुख्य मंदिर लाल रेघेने अधोरेखित केले आहे. मार्गावरील लहान लहान चौकोनी इमारती या खजिन्याच्या (Treasury) आहेत.

मागील भाग – ॲक्रॉप्लिस – अथेन्स पुढील भाग – संस्कृतीचे स्तंभ – अथेन्स

ज्ञानपीठ अथेन्स – भाग १

ग्रीस…. शालेय अभ्यासातील जवळपास प्रत्येक विषयाचा किंवा विषयाच्या नावाचा उगम ज्या देशात झाला असे आपण वाचतो असा देश म्हणजे ग्रीस (Greece). युरोपीय आणि पर्यायाने जगाच्या संस्कृतीवर ज्याची छाप आहे असा देश. गंमतीचा भाग म्हणजे, युरोप हिंडवणाऱ्या एकाच छापाच्या जवळपास सर्व टुरांमधील शेकडा दहा टुर्समध्येही ग्रीसचा समावेशच नसतो किंवा असलाच तर अतिशय त्रोटक असतो. युरोप टुर म्हणजे लंडन, पॅरीस, रोम, व्हेनिस, फारतर प्राग आणि व्हिएन्ना इ. असे साधारणपणे मानले जाते. या सर्व शहरांना पुरुन उरेल इतकी माया केवळ एकट्या ग्रीसमध्ये आहे असं म्हटलं तर वावगं ठरू नये.
थक्क करून टाकतील इतक्या प्रेक्षणीय, वाचनीय, श्रवणीय आणि अर्थातच वंदनीय (अभ्यासकांसाठी) गोष्टींचं आगार म्हणजे ग्रीस. पाश्चात्य साहित्य, संगीत, कला, राजकारण, विज्ञान, तत्वज्ञान, तंत्रज्ञान सगळ्यांचे उगमस्थान… तात्पर्य, शास्त्रापासून शस्त्रापर्यंत पाश्चिमात्य संस्कृतीच्या प्रत्येक अंगाचा उगम आणि विकास ग्रीकांपासून झाला. सॉक्रेटीस (Socrates), प्लेटो (Plato), ॲरिस्टॉटल (Aristotle), सोफोक्लिस (Sophocles), युरिपिडिस (Euripides), अरिस्टोफेनस (Aristophanes), पायथागोरस (Pythagoras), हेराक्लिटस् (Heraclitus), डेमॉक्रेटस (Democritus)…….. नुसती नावं जरी घेतली तरी ग्रीसच्या भव्य परंपरेची दबदबा जाणवायला लागतो.
अथेन्स (Athens) या ग्रीसच्या मानबिंदुची ही १० दिवसांची भेट. १० दिवसात अथेन्स (Athens) पाहणे म्हणजे पाच ओळीत महाभारत बसविण्याइतकं सोपं!!! ३० च्या आसपास तर नुसती खरोखर बघण्यासारखी म्युझियम्स आहेत. प्रत्यक्ष पुरातन अवशेष मोजायचे झाले तर त्यातच दहा दिवस जातील. असो….
चतुरंग अथेन्स पाहण्याचा निदान प्रयत्न केला हे त्यातल्या त्यात समाधान.पाहुयात हे १० दिवस नीट मांडता येतात का ते.

ॲक्रॉप्लिस (Acropolis)

ग्रीक भाषेत गावातील सगळ्यात उंच भागाला ॲक्रॉप्लिस म्हणतात. त्यातली प्रसिद्ध म्हणजे अथेन्सची टेकडी कारण अर्थातच त्यावरचे पार्थेनॉन…(Parthenon) म्हणजे अथेन्स च्या ग्रामदेवतेचे अथेना/अथिना (Athena) चे मंदिर.
(हो ग्रीकही भारतीयांसारखे देऊळवाले होते. देवपूजा, नैवेद्य, नवस करण्यापासून ते पार बळी देण्यापर्यंत सगळं सेम!!!)

दुरुन (आणि जवळूनही) साजरा डोंगर – ॲक्रॉप्लिस अथेन्स

पार्थेनॉन (Parthenon)

इ.स.पु ४८० च्या आसपास पर्शियन (आजचे इराणी) आक्रमकांच्या स्वारीत जुने पार्थेनॉन मंदीर ध्वस्त झाले. तेव्हा त्याच जागी नवे आणि अधिक भव्य मंदिर बांधायचे अथेन्सवासीयांनी ठरवले.
साधारण २२८ फूट लांब आणि १०१ फूट रुंद अशा आयताकृती चौथऱ्यावर ६ फूट व्यासाचे आणि ३४ फूट उंचीचे ४६ खांब हे भव्य मंदिर घेऊन उभे आहेत. असेच काही खांब आतल्या भागातही होते. कठीण असा संगमरवरी दगड कातून अजोड वाटावेत असे मजबूत स्तंभ रचणं हा एक चमत्कारच वाटतो. असे तब्बल १३,४०० दगड वापरून हे मंदिर उभं केलं आहे. असं म्हणतात की संपूर्ण संगमरवरात बांधलेल्या या मंदिरात मंदिराइतकीच उत्तुंग अशी देवी अथेनाची सोन्याची(?) मुर्ती होती.
कठीण दगड आणि भक्कम बांधकामामुळे युद्धजन्य परीस्थिती असूनही अनेक वर्ष पार्थेनॉन टिकून राहीलं. थोडीफार पडझड आणि बदल होत राहिले. रोमन लोकांनी काही काळ त्याचं चर्चमध्ये रुपांतर केलं तर ऑटोमॉन तुर्कांनी त्यांच्या काळात मशिद केली!! १६८७ मध्ये एका युद्धात याच तुर्कांनी देवळाचा उपयोग दारूगोळ्याचं कोठार म्हणून केला. शत्रुचा एक तोफगोळा याच कोठारावर नेमका पडला आणि पार्थेनॉनचं छत आणि बऱ्याचशा भागाच्या ठिकऱ्या उडाल्या. त्यातूनही उरलेला भाग उत्कृष्ट शिल्पकलेचा नमुना म्हणून टिकून होता.

खेदाची गोष्ट म्हणजे त्यातील काही अत्यंत मौल्यवान व दुर्मिळ शिल्पे इ.स. १८०३ च्या आसपास एल्जिन (Elgin) नावाच्या ब्रिटिश अधिकाऱ्याने खोटी कागदपत्रे सादर करून, चक्क खोदून इंग्लंडला नेली आणि आपली वैयक्तिक मालमत्ता म्हणून घरी ठेवली!! नंतर काही कारणास्तव त्याला म्हणे ती विकावी लागली. म्हणून मग इंग्रज सरकारने ती विकत घेतली आणि लंडनच्या म्युझियमध्ये ठेवली!! आजही एल्जिन मार्बल्स (Elgin Marbles) म्हणून ही शिल्पे प्रसिद्ध आहेत. जगभरातून लुटुन आणलेल्या मालाचं प्रदर्शन भरवायचं आणि ती लुट तिकिट लावून मूळ मालकांनाच दाखवायची याला म्हणतात व्यवसायिक चातूर्य (मराठीत बिझनेस सेन्स)!! अर्थात भारतीयांसाठी यात नवल ते काय?!! अर्ध ब्रिटिश म्युझियम आणि लुव्र अशाच वस्तूंनी तर भरलंय!!!) असो….

ग्रीकांनी स्वातंत्र्योत्तर काळात पार्थेनॉनमधील सगळे नवे बदल चर्च, मशिद वगैरे हटवून त्याचं मूळ स्वरूप उभं केलं, तेही वास्तूला कोणताही धोका न पोचवता. आज आपल्याला दिसतं ते मंदिर हे कोणतेही बदल नसलेलं आणि फरक न केलेलं अवशिष्ट मुळ बांधकाम आहे.

पार्थेनॉन…. पाहताच क्षणी भुरळ पाडणारं पहिलंच भव्य दर्शन

मंदिराचा पूर्वेकडील त्रिकोणी दर्शनी भाग आणि शिल्लक राहीलेले शिल्प. मूळ शिल्पसमूह खालील चित्रात.

डावीकडील बसलेला पुतळा सोडला तर बाकी शिल्प खोदून नेले. ही प्रतिकृती आहे. मूळ शिल्प आता ब्रिटिश म्युझियमध्ये आहे.

भव्यता अधोरेखित करणारे खांब डोरिक (Doric) शैली

निळ्याशार आभाळाच्या पार्श्वभूमीवर पार्थनॉनचे संगमरवरी खांब अधिक खुलुन दिसतात!

ॲक्रोपोलिस ही अथेन्सवासीयांची केवळ उपासनेची नव्हे तर उत्सवाचीही जागा होती. त्यामुळे केवळ पार्थनॉनच नव्हे तर इतर काही मंदिरे आणि मनोरंजनाची ठिकाणेही या परीसरात उभी केली गेली.

एरेक्थिऑन (Erechtheion)

ॲक्रॉप्लिसच्या उत्तरेला अथेना (Athena) आणि पोसायडन (Poseidon) या देवांना समर्पित केलेले हे मंदिर आहे. रचना पार्थेनॉनशी मिळती जुळती असली तरी याचे एक प्रसिद्ध वैशिष्ट्य म्हणजे अप्सरांचे स्तंभ (Porch of the Caryatids). मंदिराच्या दक्षिणेकडचा भार सांभाळणारे खांब हे सहा वस्त्रांकित अप्सरांच्या प्रतिमा आहेत. जणूकाही त्या अप्सरांनी हा भाग डोक्यावर पेलला आहे. विशेष म्हणजे प्रत्येक अप्सरा एक शिल्प म्हणून वेगळी आहे. प्रत्येकीची चेहेरपट्टी,वस्त्र,केशभूषा इतरांपेक्षा आगळी आहे.
मूळ आराखड्यात एकूण सहा अप्सरा असल्याचे स्पष्ट दिसते. त्यातील सहाही अप्सरांच्या प्रतिकृती सध्याच्या मंदिरात जोडलेल्या आहेत.ॲक्रॉप्लिसच्या म्युझियममध्ये मूळ पाच अप्सरास्तंभ पहायला मिळतात. सहावा स्तंभ एल्जिनने (Elgin) इंग्लंडला नेला, तो आता ब्रिटिश म्युझियमध्ये आहे. त्याचा रिकामा पाया ॲक्रॉप्लिसच्या म्यझियममध्येच आहे!

एरेक्थिऑन (Erechtheion) आणि पार्थेनॉन (Parthenon) दोन्ही मंदिरांचे एकत्रित दृष्य दाखवणाऱ्या या भागातही देवी अथेनाचा एक पुतळा होता असे म्हणतात.

डिओनिसिसचे सभागृह ( Theatre of Dionysus )

ॲक्रॉप्लिसच्या दक्षिणेकडील उताराच्या शेवटी एक उघडे नाट्यगृह आहे. डिओनिसिस (Dionysus) हा ग्रीकांचा द्राक्ष आणि वाईनचा देव. याच सभागृहात त्याचा उत्सव अथेन्सवासी साजरा करत असत. त्यात अनेक नाटकांचे आणि नृत्यांचे प्रयोग होत आणि विजेत्यांना पारितोषकेही दिली जात. सोफोक्लिस (Sophocles), अरिस्टोफेनस (Aristophanes), युरिपिडिस (Euripides) ^१ यांची गाजलेली नाटकं येथे प्रदर्शित केली गेली. असं म्हणतात की सोफोक्लिसने जवळपास १८ वेळा येथे स्पर्धा जिंकल्या होत्या. इ.स.पू ६ व्या शतकापासून हे नाट्यगृह उभे आहे. त्यानंतर जवळजवळ इ.स. १ ल्या शतकापर्यंत प्रत्येक सत्ताकाळात त्यात कमीजास्त बदल केले गेले. आजचे स्वरूप हे रोमन कालापासूनचे आहे.

**सोफोक्लिसच्या इडिपस रेक्स चा प्रिमीयर याच रंगमंचावरून झाला**

सिनेटर्स आणि इतर मान्यवराची विशेष आसनव्यवस्था असणारी पहीली रांग

Odeon of Herodes Atticus (हिरोडस ॲट्टिकसचे प्रेक्षागार)

ॲक्रॉप्लिस संकुलातील सर्वात नवीन, म्हणजेच फक्त १८०० वर्षांपुर्वी बांधलेले हे प्रेक्षागार! ग्रीक राजकारणी हिरोडस ॲट्टिकसने (Herodes Atticus) आपल्या बायकोच्या स्मरणार्थ ही वास्तू इ.स. १६१ बांधली. जवळपास ५००० प्रेक्षक समावून घेणारे हे भव्य प्रेक्षागृह बांधताना आवाज आणि प्रतिध्वनीसाठी ॲक्रॉप्लिसचा उत्तम वापर करण्यात आला. नाट्यगृहाला समोरून तीन मजली भिंत आणि अत्यंत मौल्यवान लाकडाचे छतही होते जे आज नाही. हे नाट्यगृह आजही वापरात असून अनेक ऑपेरा आणि महोत्सव याच्या रंगमंचावर होतात.

ॲक्रॉप्लिसवरून दिसणारे हिरोडसचे थिएटर आणि दर्शनी भिंत

५००० लोक कवेत घेणारे मुग्धागार! टेकडीच्या वक्राकार भाग Echo Effect साठी वापरला आहे.
ऑपेराची तयारी चालू आहे!!

रंगमंचाच्या मागील संगमरवरी भिंत. ही ३ मजली होती. पोकळ कमानी अर्थातच ध्वनीप्रभावासाठी उपयुक्त
ऑपेराची तयारी होतेय!!

स्वर्गीय…..२००० वर्ष जुन्या थिएटरात प्रत्यक्ष ऑपेरा अनुभवताना!!!

अथेन्समध्ये कुठेही असलात तरी ॲक्रॉप्लिस (Acropolis) सहसा नजरेतून सुटत नाही. एका टेकडीवर संस्कृतीच्या इतक्या जिवंत पाऊलखुणा एकत्र क्वचितच पहायला मिळतात. पायथ्याशी अर्थातच ॲक्रॉप्लिसचं म्युझियम आहे ज्यात त्याचा पूर्ण आराखडा असलेले मॉडेल, अथेनाचे पुतळा (प्रतिकृती) आणि इतर अनेक वस्तु आणि अवशेष पहायला मिळतात. म्युझियम जेथे उभं केलंय त्या भागात पार्थेनॉनपूर्व आणि त्यापेक्षाही जुन्या काळाचे अवशेष उत्खननात सापडले आहेत. ते उत्खनन वरून पाहता यावं म्हणून त्या साईटच्या काही भागावर काचेचं छत टाकलंय. त्यातून पुरातन अवशेष प्रत्यक्ष पहायला मिळतात.
इतिहास अथेन्सच्या जळी, स्थळी, काष्ठी, पाषाणी !!.. सर्वत्र दडलेला आहे!!!! उर्वरीत अथेन्स आणि डेल्फी पुढील भागात…….

अक्रॉप्लिसचं मॉडेल. यातलं समोरचं छत असलेलं थिएटर हिरोडसचं आहे तर मागे डिओनिसिसचे. पार्थेनॉन, एरेक्थिऑन आणि सुरुवातीचे भव्य प्रवेशद्वार नजरेत सहज भरतात.

इ.स.२ ऱ्या शतकातला देवी अथेनाचा छोटा पुतळा. पार्थेनॉनमधील भव्य पुतळ्यातील जवळपास सगळी वैशिष्ट्ये या मूर्तीत आढळतात.

उत्खननात मिळालेले अवशेष, जमिनीत पाणी किंवा धान्य साठविण्यासाठी केलेेला खड्डा दिसत आहे.

तळटीप –
१. सोफोक्लिस, अरिस्टोफेनस, युरिपिडिस – प्राचीन ग्रीक नाटककार. ॲरीस्टॉटलच्या Tragedy वरच्या प्रसिद्ध संस्करणात सोफोक्लिसच्या इडिपस रेक्स (Oedipus Rex) चे नाव प्राधान्याने येते.

पुढील भाग – गुढरम्य डेल्फी

Tag: athens

अथेन्स – भाग ४ – लोक आणि लोकशाही

अथेन्स – भाग ३ – संस्कृतीचे स्तंभ

अथेन्स – भाग २ – गुढरम्य डेल्फी

ज्ञानपीठ अथेन्स – भाग १

Ayutthaya – Ancient Thai Capital