كمبوديا Archives - Sheetal Uwach

ओळख वेदांची – उपनिषद

उपनिषदे

शहाजहान बादशहाचे नाव घेतले की दोन गोष्टी अपरिहार्यपणे समोर येतात. एक अर्थातच ताजमहाल आणि दुसरा औरंगजेब! त्यापैकी ताजमहाल हा शहाजहान बादशहाने भारताला दिला की तो आधीपासूनच अस्तीत्वात होता हा वादाचा विषय आहे आणि औरंगजेब………… असो! परंतु फार प्रसिद्ध नसलेली आणि केवळ आपल्या कार्यामुळे भारताला उपयुक्त ठरलेली शहाजहानची आणखी एक देणगी म्हणजे त्याचा ज्येष्ठ पुत्र – दारा शिकोह.

इतिहासाच्या पाठ्यपुस्तकात औरंगजेबाने मारलेल्या भावंडाच्या यादीतला एक भाऊ, केवळ इतकाच काय तो दाराचा आणि आपला परिचय. यापेक्षा त्याबद्दल अधिक काही वाचनात येत नाही.

भारतीय तत्त्वज्ञानाचा पाया असणारी उपनिषदे पाश्चात्य जगतापर्यंत पोचवण्यात सिंहाचा वाटा असणारा पहिला ऐतिहासिक दुवा म्हणून दारा शिकोह चे नाव घेतले तर आश्चर्य वाटेल की नाही?!

पण हे खरं आहे. हिंदु आणि इस्लाम या दोन्ही धर्मांचा तौलनिक अभ्यास दारा शिकोह ने केला होता. १६५७ च्या आसपास दारा शिकोह ने जवळपास ५० उपनिषदांची पर्शियन भाषेत भाषांतरे केली. पाश्चात्यांना पुरेशी माहीती नसणाऱ्या या महान ग्रंथांची ही भाषांतरे अब्राहम अंकेतिल द्युपरॉं (Abraham Hyacinthe Anquetil-Duperron) या फ्रेंच विद्वानाच्या हाती आली. त्याने १७९६ पर्यंत या सर्व भाषांतरीत उपनिषदांची लॅटिन भाषेत Oupnek’hat या नावाने भाषांतरे केली आणि पाश्चात्य जगताला भारतीय तत्त्वज्ञानाच्या या थोर परंपरेची ओळख करून दिली.

उपनिषदांवर खरेतर लिहायला लागू नये इतकी ती आता प्रसिद्ध झाली आहेत. जगभरात भारतीय तत्त्वज्ञानाचा कोणताही उल्लेख हा उपनिषदांशिवाय पूर्णच होत नाही. शॉपेनहाउएर (Arthur Schopenhauer) पासून आजतागायत अनेक पाश्चात्य विद्वानांनी उपनिषदांचा आणि त्यातील तत्त्वज्ञानाचा गौरव केला आहे.

आत्तापर्यंत आपण चारही वेद आणि ब्राह्मण ग्रंथांबाबत माहिती घेतली. यातून वैदिक धर्म, त्यातील देवता, यज्ञसंस्था, वेदकालीन लोक, त्यांचे जीवन या सर्व गोष्टींचा परिचय करून घेतला. यात वैदिक धर्मातील कर्मकांडांचा भागही आला. आता थोडे पुढे जाउयात. वैदिक धर्माची ज्ञानकांडे म्हणजे उपनिषदे.

उत्तरवेदकाळात यज्ञसंस्थेचे महत्व वाढत गेले. निरनिराळ्या देवता यज्ञ केल्याने संतुष्ट होऊन यज्ञ करणाऱ्या यजमानाच्या इच्छा पूर्ण करतात अशी धारणा पक्की होत गेली. परंतु त्यामुळे सुरुवातीला असणारे यज्ञसंस्थेचे उदात्त स्वरूप बदलले. अनेक प्रकारचे यज्ञ प्रचारात येऊन यज्ञसंस्थेची आणि पर्यायाने कर्मकांडाची बेसुमार वाढ होऊ लागली. देवदेवतांचे ‘प्रस्थ’ प्रमाणाबाहेर वाढत गेले. यातूनच देवाच्या अस्तीत्वाबद्दलच संशय निर्माण होऊ लागला. देव किंवा प्रत्यक्ष परमात्मा म्हणजे नक्की काय या संदर्भातील जिज्ञासा वाढीस लागली. कर्मकांडरहित शुद्ध ज्ञान, ज्ञानोपासना आणि ब्रह्मजिज्ञासा दृढ होत गेली. हाच उपनिषदांचा आरंभ होय. आत्मा किंवा ब्रह्म यांचे एकरुपत्व स्पष्ट करणारे ज्ञान विस्तृतपणे मांडणे या उद्देशाने उपनिषदांची रचना झाली असे म्हणता येईल.

उपनिषदांमध्ये दोन प्रकारच्या विद्यांचा उल्लेख येतो.

परा विद्या – आत्मज्ञान किंवा ब्रह्मज्ञानाशी संबंधित विद्येला परा^१ विद्या अशी संज्ञा आहे.
अपरा विद्या – आपल्या डोळ्यासमोर असणाऱ्या दृष्यमान जगताशी संबंधित विद्येला अपरा विद्या म्हणता येईल.

**(जाता जात हे ही सांगायला हरकत नाही की परा किंवा परोक्ष म्हणजे मागे किंवा दृष्टीआड आणि अपरा किंवा अपरोक्ष म्हणजे समोर. आपल्याकडे मराठीत हाच अपरोक्ष शब्द सर्वस्वी उलट अर्थाने वापरला जातो!!)

उपनिषदांचा मुख्य विषय पराविद्य़ा हाच आहे.

उपनिषद या शब्दाचेही अनेक अर्थ प्रचलित झाले. यातील समजण्यासाठी सगळ्यात सोपा अर्थ म्हणजे – उप + नि + सद् अर्थात जवळ बसणे, म्हणजेच गुरुच्या जवळ बसून साधकाने प्राप्त केलेले ज्ञान. आदि शंकराचार्यांच्या मते अज्ञान नाहीसे करणारी ब्रह्मविद्या म्हणजे उपनिषद्.

उपनिषदांचा विषय त्याच्या नावातूनच नीट स्पष्ट होतो. डोळ्यासमोर असणाऱ्या दृष्यमान जगाच्या पलिकडे जाऊन तर्क आणि बुद्धीसामर्थ्याने ही सृष्टी समजून घेण्याचे ज्ञान म्हणजेच उपनिषदे.

वेदान्त – उपनिषदांना वेदान्त अशीही संज्ञा आहे. साधारणपणे वेदवाङ्मयाचे जर भाग पाडायचे झाले तर मंत्र, कर्म आणि ज्ञान असे तीन विभाग करता येतील. याची ग्रंथविभागणी खालीलप्रमाणे होईल.

मंत्र – मंत्रमय संहिता (प्रत्यक्ष वेद) कर्म – कर्मकांड आणि उपासनापद्धतीचे वर्णन करणारी ब्राह्मणे आणि आरण्यके ज्ञान – ज्ञानस्वरूप उपनिषदे

अशाप्रकारे उपनिषदे वेदवाङ्मायाच्या अंतिम टप्प्यात येतात म्हणून त्यास वेदान्त अशी संज्ञा वापरली जाते.

मुक्तिकोपनिषदात भगवान श्रीराम व हनुमंताचा संवाद आहे. कैवल्यरूप मुक्ति कोणत्या उपायाने प्राप्त होईल असे हनुमंताने विचारल्यावर भगवान राम उत्तर देतात –

इयं कैवल्यमुक्तिस्तु केनोपायेन सिद्ध्यति । माण्डूक्यमेकमेवालं मुमुक्षूणां विमुक्तये ॥ २६॥
तथाप्यसिद्धं चेज्ज्ञानं दशोपनिषदं पठ ।ज्ञानं लब्ध्वा चिरादेव मामकं धाम यास्यसि ॥ २७॥

मोक्षाची इच्छा करणाऱ्या साधकांना मुक्ती देण्यासाठी (एकटे) माण्डूक्य उपनिषद पुरेसे आहे. त्यातूनही जर ज्ञान किंवा उपरती साध्य झाली नाही तर (मात्र) दहा उपनिषदांचे अध्ययन कर. त्यामुळे (आत्म)ज्ञानासह माझे परमधाम (वैकुंठ?) प्राप्त होईल.

ही दहा उपनिषदे कोणती आणि त्यात काय सांगितले आहे. हे पुढील भागात……………

तळटिप
१. अथ परा, यया तदक्षरमधिगम्यते । – मुण्डकोपनिषद् १-१-६

मागील भाग – ओळख वेदांची – ब्राह्मण ग्रंथ पुढील भाग – ओळख वेदांची – उपनिषद

The explored & unexplored – Siem Reap – Land of Temples

Cambodia … Siem Reap …. the words remind us of magnificent temple of Angkor Wat. One of the unique sculptures built by Hindu Kings outside India.

Did you know that there are at least 10 temples around Siem Reap village that are equally beautiful, unique but relatively smaller in size?! Craftsmanship in these temples is as splendid as Angkor, perhaps even better at some places! Incidents from Hindu scriptures (Purana) are engraved everywhere. They are equally rich in intricate carvings like images of deities, characters and inscriptions.

Siem Reap (defeat of Siam¹) is literally a living exposition of world class temples. These temples have been constructed during the reign of Hindu Kings like Rajendravarman, Jayavarman and others. Let’s explore a few masterpieces out of them.

Banteay Srei (Read about it in a separate article here)

Banteay Kdei

Banteay Kdei (A citadel of chambers). A mid-12th century temple with its name originating from ‘Kuti’ (abode). It’s a relatively new temple built by Jayavarman VII occupied by Buddhist monks till late 1950s. The style resembles Bayon architecture with the famous face tower featured at the entrance. The temple has been under restoration through different institutions.

Façade Banteay Kdei Siem Reap — Façade Banteay Kdei #siemreap #cambodia

Walkway, Banteay Kdei Siem Reap — Walkway, Banteay Kdei #siemreap #cambodia

Lions, Symbol of Royalty, Banteay Kdei Siem Reap — Lions, Symbol of Royalty, Banteay Kdei #siemreap #cambodia

Chambers, a view from outside.. Banteay Kdei, Siem Reap — Chambers, a view from outside.. Banteay Kdei #siemreap #cambodia

Chambers, perspective.. Banteay Kdei , Siem Reap — Chambers, perspective.. Banteay Kdei #siemreap #cambodia

Scale.. view from left exit, Banteay Kdei Siem Reap — Scale.. view left exit…. Banteay Kdei #siemreap #cambodia

Apsaras, - Dancing celestial beauties, Banteay Kdei Siem Reap — Dancing celestial beauties (Apsaras), Banteay Kdei #siemreap #cambodia

Dwarpala - Guard, Banteay Kdei Siem Reap — Dwarpala (Guard), Banteay Kdei #siemreap #cambodia

Pre Rup

Pre Rup ( turn the body²) is a Hindu temple built by Khmer king Rajendravarman during early 962. It’s a combination of mounted bricks, laterite and sandstone. These provide an amazingly roseate glow to the temple during sunrise and sunset. The ruins itself are so stunning, you can just imagine the divine feeling of witnessing the sunshine during the actual days of its glory! The square shape structure includes towers at 4 corners and centre as well. Each tower bears a statue of a deity it is dedicated to – Lakshmi, Vishnu, Shiva and Uma (Parvati). Tourists flock this place during early morning and evening hours to enjoy the bliss of sunshine. Truly an exquisite site to be!

Intricate stone carving, Pre Rup Siem Reap — Intricate carving, Pre Rup #siemreap #cambodia

Pre Rup -Sunshine illuminating the bricks, Siem Reap — Sunshine illuminating the bricks, Pre Rup #siemreap #cambodia

Pre Rup - Spectrum from Pink to Red Siem Reap — Spectrum from Pink to Red Pre Rup #siemreap #cambodia

Pre Rup - Light effect! Siem Reap — The numinous luminous! Pre Rup #siemreap #cambodia

Prasat Kravan

A less known, less visited miniscule 10th century wonder dedicated to Lord Vishnu. A simple but graceful structure with five towers on a common terrace, built in reddish bricks. 5 beautiful bas-reliefs make this a delightful experience with an inscription on the frame.

The bas-reliefs depict Lord Vishnu with multiple incarnations.
Riding his Garuda
Four Armed Lord Vishnu
Eight Armed Lord Vishnu
Additionally
A Goddess holding weaponry identity of Lord Shiva (Trident) and Vishnu (Discus)
Goddess Lakshmi (Kamala) holding Lotuses.

Prasat Kravan - Panorama Back Side Siem Reap — A minuscule grandeur… Prasat Kravan #siemreap #cambodia

Prasat Kravan - Front View - Siem Reap — Front View… Prasat Kravan #siemreap #cambodia

Prasat Kravan - Bas-relief - Lord Vishnu. Siem Reap — Bas-relief, Lord Vishnu.. Prasat Kravan.. #siemreap #cambodia

Prasat Kravan - Bas Relief - Lord Vishnu on Garuda. Siem Reap — Lord Vishnu on Garuda…. Prasat Kravan #siemreap #cambodia

Prasat Kravan - Bas Relief - Lord Vishnu with with 8 hands. Siem Reap — Majestic Him with 8 hands… Prasat Kravan #siemreap #cambodia

Prasat Kravan- Unknown Deity with both discus and trident. Siem Reap — Deity with both discus and trident?.. Prasat Kravan.. #siemreap #cambodia

Prasat Kravan - Inscription dedicating temple to Lord Vishnu. Siem Reap — Inscription dedicating temple to Lord Vishnu… Prasat Kravan #siemreap #cambodia

Ta Prohm

Ta Prohm (Ancestor Brahma) a monastery far more majestic and revered than its contemporary identity as a location in the movie Tomb Raider! Its originally known as Raj Vihara (Royal Monastery). Constructed in the Bayon style during the reign of Jayavarman VII in 12th century. It is said that this monastery and university used to be home to around 12500 people including 18 high priests and over 600 dancers. Today trees engulfing these ruins have become a unique identity of the temple. However, it is creating issues in restoring the heritage. Majority of its restoration is conducted by Archaeological Survey of India! Ta Prohm today is one of the most visited temples in the region.

Ta Prohm - Side View Siem Reap — Where nature blends with the human creation! Ta Prohm #siemreap #cambodia

Ta Prohm - A beautiful figure with intricate work on headgear. Siem Reap — A beautiful figure with intricate work on headgear… Ta Prohm #siemreap #cambodia

Ta Prohm - Trees engulfing the ruins. Siem Reap — Trees engulfing the ruins.. Ta Prohm… #siemreap #cambodia

Ta Prohm - Tomb Raider Site - Siem Reap — Popular photography point …. Ta Prohm…#siemreap #cambodia #tombraider

Ta Prohm - The Rajvihara - Ancient University site - Siem Reap — The Rajvihara… Ta Prohm… #siemreap #cambodia

Archaeological Survey of India and Cambodia Joint restoration project. Ta Prohm Siem Reap — #ASI #india… Ta Prohm… #siemreap #cambodia

Footnotes

1) Defeat of Siam – Legends say that the name was given by Khmer King Ang Chan after he defeated Thai Army sent to invade Cambodia in 1549. There is a difference of opinion about this amongst scholars.

2) Turn the Body – It is said that this refers to rotating ashes while performing post funeral rites at a temple in Cambodian culture.

Banteay Srei – #Cambodia

Banteay Srei – बांते स्राई

कंबोडिया… म्हटलं की सगळ्यांसमोर येते ते अंकोरवाटचे भव्य मंदीर. हिंदू राजांनी बांधलेल्या अप्रतिम अद्वितीय शिल्पांपैकी एक. पण अंकोरवाट सारखीच सुंदर पण आकाराने लहान अशी किमान १० मंदिरं त्याच गावात आजुबाजुला आहेत. या मंदिरांतील कुसर ही अंकोर इतकीच तर काही ठिकाणी त्याहीपेक्षा उजवी आहे. हिंदु पुराणातले अनेक प्रसंग त्यात कोरलेले आहेत. त्यातलेच एक बांते स्राई (Banteay Srei).
सिएम रिप (Siem Reap) हे कंबोडियातलं गाव जिथं अंकोर आणि इतर मंदिरे आहेत. याच गावात १० व्या शतकातलं बांते स्राई (Banteay Srei) हे स्वतः राजाने न बांधलेले एकमेव मोठे मंदिर आहे. राजेन्द्रवर्मन २ रा याच्या दरबारातील विष्णुकुमार आणि यज्ञवराह या दोन मानक-यांनी हे शिवमंदिर बांधले. उत्कृष्ट शिल्प आणि कोरीव कामासाठी हे मंदिर विख्यात आहे. यातील काही नमुने
१. खांडवप्रस्थ दहनाचा देखावा
२. उन्नत महादेव शिव
३. वाली आणि सुग्रीवाचे युद्ध
लाल पाषाणांमध्ये कोरलेल्या अशा अनेक शिल्पांचे बांते स्राई (Banteay Srei) किंवा त्रिभुवनेश्वराचे मंदिर…..

Cambodia … the word reminds everyone of magnificent temple of Angkor Wat. One of the unique sculptures built by Hindu Kings outside India. For a pleasant surprise there are at least 10 temples around the same village that are equally beautiful but relatively smaller in size. Craftsmanship in these temples is as splendid as Ankor, sometimes even better! Incidents from Hindu Scriptures (Purana) are engraved everywhere. One such timeless beauty is Banteay Srei.
Siem Reap is literally a living exposition of world class temples. Amongst all 10th century Banteay Srei is the only large temple not built by the a Royal himself. This Shiva temple was built by Vishnukumara and Yagyavarah from the court of Rajendra Varman II. The temple is famous for its fine sculptures and carvings. Below are few samples
1. Khandavaprastha (Arjuna and Lord Krishna clearing a Jungle for erecting capital city)
2. Mighty Lord Shiva standing upright
3. The battle of Vali and Sugriva (Two Monkey siblings from the kingdom of Great Kishkindha)

Banteay Srei or Tribhuvaneshwara (Lord of all three realms) temple with many such sculptures carved in red stone …..