ओळख वेदांची – उपनिषद

उपनिषदे

शहाजहान बादशहाचे नाव घेतले की दोन गोष्टी अपरिहार्यपणे समोर येतात. एक अर्थातच ताजमहाल आणि दुसरा औरंगजेब! त्यापैकी ताजमहाल हा शहाजहान बादशहाने भारताला दिला की तो आधीपासूनच अस्तीत्वात होता हा वादाचा विषय आहे आणि औरंगजेब………… असो! परंतु फार प्रसिद्ध नसलेली आणि केवळ आपल्या कार्यामुळे भारताला उपयुक्त ठरलेली शहाजहानची आणखी एक देणगी म्हणजे त्याचा ज्येष्ठ पुत्र – दारा शिकोह.

इतिहासाच्या पाठ्यपुस्तकात औरंगजेबाने मारलेल्या भावंडाच्या यादीतला एक भाऊ, केवळ इतकाच काय तो दाराचा आणि आपला परिचय. यापेक्षा त्याबद्दल अधिक काही वाचनात येत नाही.

भारतीय तत्त्वज्ञानाचा पाया असणारी उपनिषदे पाश्चात्य जगतापर्यंत पोचवण्यात सिंहाचा वाटा असणारा पहिला ऐतिहासिक दुवा म्हणून दारा शिकोह चे नाव घेतले तर आश्चर्य वाटेल की नाही?!

पण हे खरं आहे. हिंदु आणि इस्लाम या दोन्ही धर्मांचा तौलनिक अभ्यास दारा शिकोह ने केला होता. १६५७ च्या आसपास दारा शिकोह ने जवळपास ५० उपनिषदांची पर्शियन भाषेत भाषांतरे केली. पाश्चात्यांना पुरेशी माहीती नसणाऱ्या या महान ग्रंथांची ही भाषांतरे अब्राहम अंकेतिल द्युपरॉं (Abraham Hyacinthe Anquetil-Duperron) या फ्रेंच विद्वानाच्या हाती आली. त्याने १७९६ पर्यंत या सर्व भाषांतरीत उपनिषदांची लॅटिन भाषेत Oupnek’hat या नावाने भाषांतरे केली आणि पाश्चात्य जगताला भारतीय तत्त्वज्ञानाच्या या थोर परंपरेची ओळख करून दिली.

उपनिषदांवर खरेतर लिहायला लागू नये इतकी ती आता प्रसिद्ध झाली आहेत. जगभरात भारतीय तत्त्वज्ञानाचा कोणताही उल्लेख हा उपनिषदांशिवाय पूर्णच होत नाही. शॉपेनहाउएर (Arthur Schopenhauer) पासून आजतागायत अनेक पाश्चात्य विद्वानांनी उपनिषदांचा आणि त्यातील तत्त्वज्ञानाचा गौरव केला आहे.

आत्तापर्यंत आपण चारही वेद आणि ब्राह्मण ग्रंथांबाबत माहिती घेतली. यातून वैदिक धर्म, त्यातील देवता, यज्ञसंस्था, वेदकालीन लोक, त्यांचे जीवन या सर्व गोष्टींचा परिचय करून घेतला. यात वैदिक धर्मातील कर्मकांडांचा भागही आला. आता थोडे पुढे जाउयात. वैदिक धर्माची ज्ञानकांडे म्हणजे उपनिषदे.

उत्तरवेदकाळात यज्ञसंस्थेचे महत्व वाढत गेले. निरनिराळ्या देवता यज्ञ केल्याने संतुष्ट होऊन यज्ञ करणाऱ्या यजमानाच्या इच्छा पूर्ण करतात अशी धारणा पक्की होत गेली. परंतु त्यामुळे सुरुवातीला असणारे यज्ञसंस्थेचे उदात्त स्वरूप बदलले. अनेक प्रकारचे यज्ञ प्रचारात येऊन यज्ञसंस्थेची आणि पर्यायाने कर्मकांडाची बेसुमार वाढ होऊ लागली. देवदेवतांचे ‘प्रस्थ’ प्रमाणाबाहेर वाढत गेले. यातूनच देवाच्या अस्तीत्वाबद्दलच संशय निर्माण होऊ लागला. देव किंवा प्रत्यक्ष परमात्मा म्हणजे नक्की काय या संदर्भातील जिज्ञासा वाढीस लागली. कर्मकांडरहित शुद्ध ज्ञान, ज्ञानोपासना आणि ब्रह्मजिज्ञासा दृढ होत गेली. हाच उपनिषदांचा आरंभ होय. आत्मा किंवा ब्रह्म यांचे एकरुपत्व स्पष्ट करणारे ज्ञान विस्तृतपणे मांडणे या उद्देशाने उपनिषदांची रचना झाली असे म्हणता येईल.

उपनिषदांमध्ये दोन प्रकारच्या विद्यांचा उल्लेख येतो.

परा विद्या – आत्मज्ञान किंवा ब्रह्मज्ञानाशी संबंधित विद्येला परा विद्या अशी संज्ञा आहे.
अपरा विद्या – आपल्या डोळ्यासमोर असणाऱ्या दृष्यमान जगताशी संबंधित विद्येला अपरा विद्या म्हणता येईल.

**(जाता जात हे ही सांगायला हरकत नाही की परा किंवा परोक्ष म्हणजे मागे किंवा दृष्टीआड आणि अपरा किंवा अपरोक्ष म्हणजे समोर. आपल्याकडे मराठीत हाच अपरोक्ष शब्द सर्वस्वी उलट अर्थाने वापरला जातो!!)

उपनिषदांचा मुख्य विषय पराविद्य़ा हाच आहे.

उपनिषद या शब्दाचेही अनेक अर्थ प्रचलित झाले. यातील समजण्यासाठी सगळ्यात सोपा अर्थ म्हणजे – उप + नि + सद् अर्थात जवळ बसणे, म्हणजेच गुरुच्या जवळ बसून साधकाने प्राप्त केलेले ज्ञान. आदि शंकराचार्यांच्या मते अज्ञान नाहीसे करणारी ब्रह्मविद्या म्हणजे उपनिषद्.

उपनिषदांचा विषय त्याच्या नावातूनच नीट स्पष्ट होतो. डोळ्यासमोर असणाऱ्या दृष्यमान जगाच्या पलिकडे जाऊन तर्क आणि बुद्धीसामर्थ्याने ही सृष्टी समजून घेण्याचे ज्ञान म्हणजेच उपनिषदे.

वेदान्त – उपनिषदांना वेदान्त अशीही संज्ञा आहे. साधारणपणे वेदवाङ्मयाचे जर भाग पाडायचे झाले तर मंत्र, कर्म आणि ज्ञान असे तीन विभाग करता येतील. याची ग्रंथविभागणी खालीलप्रमाणे होईल.

मंत्र – मंत्रमय संहिता (प्रत्यक्ष वेद) कर्म – कर्मकांड आणि उपासनापद्धतीचे वर्णन करणारी ब्राह्मणे आणि आरण्यके ज्ञान – ज्ञानस्वरूप उपनिषदे

अशाप्रकारे उपनिषदे वेदवाङ्मायाच्या अंतिम टप्प्यात येतात म्हणून त्यास वेदान्त अशी संज्ञा वापरली जाते.

मुक्तिकोपनिषदात भगवान श्रीराम व हनुमंताचा संवाद आहे. कैवल्यरूप मुक्ति कोणत्या उपायाने प्राप्त होईल असे हनुमंताने विचारल्यावर भगवान राम उत्तर देतात –

इयं कैवल्यमुक्तिस्तु केनोपायेन सिद्ध्यति । माण्डूक्यमेकमेवालं मुमुक्षूणां विमुक्तये ॥ २६॥
तथाप्यसिद्धं चेज्ज्ञानं दशोपनिषदं पठ ।ज्ञानं लब्ध्वा चिरादेव मामकं धाम यास्यसि ॥ २७॥

मोक्षाची इच्छा करणाऱ्या साधकांना मुक्ती देण्यासाठी (एकटे) माण्डूक्य उपनिषद पुरेसे आहे. त्यातूनही जर ज्ञान किंवा उपरती साध्य झाली नाही तर (मात्र) दहा उपनिषदांचे अध्ययन कर. त्यामुळे (आत्म)ज्ञानासह माझे परमधाम (वैकुंठ?) प्राप्त होईल.

ही दहा उपनिषदे कोणती आणि त्यात काय सांगितले आहे. हे पुढील भागात……………

तळटिप
१. अथ परा, यया तदक्षरमधिगम्यते । – मुण्डकोपनिषद् १-१-६

मागील भाग – ओळख वेदांची – ब्राह्मण ग्रंथ पुढील भाग – ओळख वेदांची – उपनिषद

Copyright sheetaluwach.com 2020 ©

Bali – Contemporary account of an Ancient Dream!

Bali is the sparkling emerald in the Indonesian archipelago, cherishing stories of Hindu culture. Magnificent temples, elegant dances of mythical characters embellished with folk art, ornate sculptures, an island of naive and enterprising people, embracing both picturesque nature and dangerous volcanoes at the same time!

What is there to see in Bali? Just keep your eyes open and walk around…. everything in Bali is worth seeing!! Drama, dance, music, nature, food, animals, birds, people ………… .. Bali, truly a harmony of contemporary and bygone worlds.

Subak - A UNESCO revered way of paddy farming since 9th Century. Ubud, Bali
Subak – A UNESCO revered way of paddy farming since 9th Century #subak #bali #visitbali
Rice Terrace View, Kamandalu, Ubud, Bali
A stunning fusion of paddy field and resort! Beauty around and within #bali #visitbali #Kamandalu #KamandaluUbud
Indian Ocean from Uluwatu Temple, Bali.
Awe-inspiring Indian ocean – Uluwatu Temple #uluwatu #temple #bali #visitbali
Brhama, Vishnu, Mahesha, Uluwatu Temple, Balli
Lord – Brahma, Vishnu, Mahesha – Uluwatu Temple (God-heads are never kept uncovered in Bali! A tradition signifying ‘His’ cover over our head.) #uluwatu #bali #visitbali
Pura Tanah Lot, Bali – Rock temple of the water God Varuna in the ocean.
Pura Tanah Lot – A magnificent rock temple of the water God ‘Varuna’ in the ocean. #bali #visitbali
Tanah Lot - Bali - Fresh Water Inside the Temple.
Baruna (Varuna) blesses with fresh water inside the ocean! #tanahlot #bali #visitbali
Tirta Empul – A holy spring - Bali
Tirta Empul – A holy spring purifying your soul… Sanctified me as well! #tirtaempul   #bali #visitbali
Goa Gajah - Bali - 11th century cave depicting both Hindu and Buddhist sculptures.
Goa Gajah – 11th century cave depicting both Hindu and Buddhist sculptures. #goagajah #bali #visitbali

Kechak OR Kecak – Dance and singing performed by the devotees of Lord Rama – the Monkeys. A divine atmosphere created through forgiving light of a solo lamp and collective chanting of ‘Chuck Chuck Kechak‘. The play depicts the events from Ramayana, usually performed only in temple premises.

Kecak or Kechak - Bali - Vacant Stage with solo lamp. Traditional Balinese  Monkey Dance.
The vacant Kechak stage… the play is about to begin…. Lights ready… #kecak #bali #visitbali
Kecak OR Kechak - Traditional Balinese Monkey Dance - Prayer before the performance. Priest and Main Performer.
Warding off the evil eye!! Before the play, let everything and everyone be blessed, what a feeling …… the main ape and priest. #kecak #bali #visitbali
Kecak OR Kechak - Traditional Balinese Monkey Dance - Show at its peak. Ubud Bali
The ape army of Lord Rama…… the play gears up… #kecak #bali #visitbali
Sita Kechak - Kecak OR Kechak - Traditional Balinese Monkey Dance - Ubud, Bali
Seetha…. #kecak #bali #visitbali

The slow but rhythmic melodious recitation of archaic notes…, captivates the audience with its unmistakable accent as the artists prepares for the entry.

The final act – War of Divine and Demon – fluid rhythm, upsurging sounds, synchronized movement of Lord Rama and Ravana. Kechak comes to the final stage, the spectators are enthralled! Bali lives the Ramayana…!

Legong – A relatively contemporary dance form. A perfect blend of orchestra and dancer with a splash of colors.

Lagong - Traditional Balinese Dance - Ubud, Bali
#bali #visitbali
Vishnu on Garuda - Lagong - Traditional Balinese Dance - Ubud Bali
Lord Vishnu riding on his Falcon.. #legong #bali #visitbali
Lagong - Traditional Balinese Dance, Ubud, Bali
#legong #visitbali #bal
Nakul and Sahadeva - Lagong - Traditional Balinese Dance, Ubud, Bali
Chinese fans and Indian mythology! A fabulous combination..! #legong #bali #visitbali
Barong - Traditional Balinese Mask Dance. Mengawi - Bali
Barong – Mask play depicting Indian mythology, a gift of the village of Mengawi #barong #bali #visitbali

Coffee Luwak is a unique discovery of nature’s grace. Coffee seeds, which cost around $700 per kilogram, have to be obtained from the excrement of an animal called Luwak! The animal chooses the best coffee seeds, swallows them without biting and then excretes them as is. That is ‘Kopi Luwak’!

Kopi Luwak - World's most authentic coffee beans.
#kopiluwak #luwak #coffee #bali #visitbali
Assortment of homegrown Coffee and Tea - Bali
Assortment of homegrown Coffee and Tea…….#kopiluwak #luwak #coffee #bali #visitbali

Petulu, a small town in Bali. Legend says that white heron birds first came to the village right after the villagers made a great sacrifice for heavenly favours. That legend has become the identity of the village today. Hence these birds are held in high esteem as a gift from God. They enjoy a free will in the village. After 5 pm, about 20,000 white Heron birds flock to the village, and of course, the tourists who come to see them. #petulu #bali #visitbali

Petulu - Bali, A village,  home to heron birds.
The entire villages is transformed into an abode of white birds #petulu #heron #bali #visitbali

The Monkey Sanctuary – Padangtegal #Padangtegal.

Manmade temple inhibited by other two creations of nature – trees and apes. The devotees of Lord Rama.

Padangtegal - Sacred Monkey Forest - Ubud, Bali
#monkeytemple #bali #visitbali
Padangtegal - Sacred Monkey Forest and Monkey Temple - Ubud, Bali
#monkeytemple #bali #visitbali
Playing with Monkey - Padangtegal - Sacred Monkey Forest - Ubud, Bali
Two Devotees of Lord Rama! !!! #monkeytemple #bali #visitbali #sheetaluwach

Plants, Fruits, Animals … Food comes from the whole Universe…. #crispyduck #gadogado #fruits

Good Night - Art in Ubud,  Bali
Bali… A dream you dream with eyes wide open…..! #visitbali #bali

मराठीत पाहण्यासाठी क्लिक करा #Bali – प्राचीन स्वप्नाचे आधुनिक पर्यटन

Copyright sheetaluwach.com 2020 © #sheetaluwach

Translate »
error: Write to us for sharing the writeup https://sheetaluwach.com/contact